علاوه بر اهمیت سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه در داخل یک کشور, سیستم‌های الکترونیکی انتقال وجوه در سطح بین‌المللی نیز حائز اهمیت است و حتی از اهمیت بالاتری برخوردار است زیرا کشورهای پیشرفته شیوه‌های الکترونیکی نقل و انتقال وجوه را به سرعت به کار می‌برند و سیستم‌های سنتی را کنار می‌گذارند چنانچه کشور ما بخواهد با آنها مبادله داشته باشد, باید حداقل در بخش نقل و انتقالات وجوه در سطح بین‌المللی, مجهز به سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه باشد. احتمالاً همین عامل سبب شده است تا در بخش مبادلات بین‌المللی, بانکهای ایران سریعتر از بخش داخلی, بانکداری الکترونیکی راه‌اندازی شود.
مبادلات و پرداختهای بین‌المللی حداقل از دو طریق صورت می‌گیرد یکی کارت‌های بانکی بین‌المللی و دیگری سوئیفت (SWIFT). کارت‌های بانکی به تفصیل در مبحث بعد مورد بررسی قرار خواهند گرفت, لذا در این بخش در مورد ارتباطات بین بانکها در سطوح بین‌المللی از طریق سوئیفت (SWIFT) توضیحاتی ارائه می‌گردد.
تعریف سوئیفت (SWIFT)
سوئیفت, یک شبکه بین‌المللی ارتباط مالی بین بانکی است که تسهیلات و خدماتی ویژه‌ای را از طریق مراکز رایانه‌ای در سراسر دنیا ارائه می‌دهد, سیستم مزبور به صورت چند کاربره[۲] می‌باشد و مؤسسه آن به صورت شرکت تعاونی اداره می‌شود و بانکهای عضو, در آن دارای سهام بوده و در سود مؤسسه سهیم هستند[۳].
بنا بر تعریف دیگر سوئیفت شبکه‌ای است که در حال حاضر پیغامهای مالی میان اعضاء و کاربران دیگر در ۱۶۳ کشور را انتقال می‌دهد. از طریق موسساتی که از SWIFT استفاده می‌کنند افراد می‌توانند پرداختهای خود را انجام دهند ارسال پیغامهای SWIFT می‌تواند جزئیات قراردادهای منعقده بین دو کاربر را تائید نموده و یا تبدیل ارزهای خارجی را انجام دهد. این شبکه را می‌توان به عنوان یک جایگزین برای سپرده داخل بانکی به حساب آورد[۴].
SWIFT راه مطمئنی برای تبادل انواع پیغامها, سفارش خرید, فروش, رساندن راهنماییهایی جهت نحوه تحویل, ارسال یا موارد مشابه می‌باشد.
هدف اولیه از ایجاد سوئیفت جایگزینی روشهای ارتباطی غیراستاندارد کاغذی و یا انتقال پیام از طریق تلکس در سطح بین‌المللی, با یک روش استاندارد جهانی بود. سوئیفت از بدو تأسیس تا به حال دچار تحول اساسی در روشها و مکانیزم‌های مورد استفاده خود گردیده است.
تاریخچه سوئیفت SWIFT
قبل از به وجود آمدن سوئیفت, مبادلات پولی در سطح بین‌المللی از امنیت, اطمینان و استاندارد لازم برخوردار نبود. بنابراین در این زمینه خلاء وسیعی احساس می‌شد. به دنبال این احساس که فقدان سرویس مالی بین‌المللی دارای استاندارد بسیار بالا از لحاظ ایمنی و قابلیت اطمینان بوده است, بررسیها و مطالعات اولیه آن توسط اداره‌ای در مرکز بلژیک با پشتیبانی ۲۳۹ بانک از ۱۵ کشور انجام شد. هدف از این مطالعات, تسهیل ارتباطات اطلاعاتی که در سراسر دنیا پخش شده و ایجاد یک زبان مشترک و استاندارد برای نقل و انتقال مالی بین‌المللی بوده است. سرانجام سوئیفت در سال ۱۹۷۴ با حضور اعضاء اصلی و شرکاء از ۱۷ کشور جهان و با ۵۰ مشتری بنیان‌گذاری شد[۵].
در سال ۱۹۷۵ قوانین امنیتی و اعتباری سوئیفت وضع شد و اعضای مالی پشت صحنه سوئیفت تعیین شدند. در این زمان ۵۱۰ مشتری از ۱۷ کشور عضو آن شدند ولی پیغام مالی رد و بدل نشد. در سال ۱۹۷۶ اولین مرکز عملیاتی سوئیفت راه‌اندازی شد, در سال ۱۹۷۷ آلبرت پرنس بلژیک اولین پیغام را از طریق سوئیفت ارسال کرد در این زمان بالغ بر ۵۱۸ بانک تجاری در ۱۷ کشور عضو سوئیفت بودند و ۵۱۸ مشتری از ۲۲ کشور قریب به ۰۰۰/۴۰۰/۳ پیغام از طریق این شبکه ارسال کردند. در سال ۱۹۸۰ برای اولین بار پای کشورهای آسیایی به سوئیفت باز شد و کشورهای هنگ کنگ و سنگاپور به عنوان پیشتاز کشورهای آسیایی شروع به فعالیت و کار با سوئیفت کردند در این سال سوئیفت در ۳۶ کشور فعال بود و حدود ۰۰۰/۹۰۰/۴۶ پیغام رد و بدل کرد.
در حال حاضر بالغ بر ۱۷۸ کشور و ۶۰۰۰ بانک و مؤسسه مالی در سراسر دنیا عضو شبکه سوئیفت هستند. مقر هسته اصلی آن در کشور بلژیک می‌باشد, در ضمن کشورهای, آمریکا, هلند, هنگ‌کنگ و انگلیس نیز به عنوان مراکز پشتیبانی مشتریان[۶] در این زمینه فعالیت دارند. در سال ۲۰۰۰ بالغ بر ۱۲۵/۷ کاربر فعال در کشورهای عضو بالغ بر ۰۰۰/۰۰۰/۲۷۴/۱ پیغام رد و بدل کرده‌اند[۷].
مزایا و اهمیت سوئیفت (SWIFT)
امروزه اهمیت سوئیفت به حدی است که شاید بتوان گفت بدون سوئیفت مبادلات و نقل و انتقالات پول در سطح بین‌المللی مبحثی امکان‌پذیر نیست. و در صورت نبود سوئیفت تجارت بین‌المللی و مبادلات پولی بین‌المللی مشکل جدی مواجه می‌شود. با توجه به اینکه امروزه اهمیت استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات, در قالب مزایای امنیتی و سرعت آن سنجیده می‌شود در اینجا از دو جهت مذکور (سرعت و امنیت) مزایای سوئیفت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
از دیدگاه تخصصی مزایای سوئیفت را علاوه بر کاهش ریسک مدیریتی و بهبود اتوماسیون, که تمام فناوریها و مؤسسات امروزه به دنبال آن هستند, می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد[۸]:
۱ـ استاندارد بودن SWIFT
قبل از راه‌اندازی این شبکه تبادل پیغامهای مالی توسط تلکس انجام می‌شد و پیغامهای مالی با استفاده از برداشت دریافت‌کننده از پیام, تعبیر می‌شد. ولی اکنون با استفاده از استانداردهای سوئیفت, تعبیر و تفاسیر پیامهای مالی کاملاً یکسان است.
۲ـ سرعت
با توجه به اینکه پیغامها از طریق شبکه ارسال می‌شود کمتر از چند ثانیه پس از ارسال, پیام گیرنده آن را دریافت خواهد کرد این روش باعث تسریع در نقل و انتقال وجوه خواهد شد.
۳ـ قابلیت اطمینان
با عنایت به اینکه رمزنگاری و رمزگشایی, تماماً به وسیله شبکه انجام می‌پذیرد و کاربر نقشی در رمزنگاری و رمزگشایی آن ندارد در نتیجه, قابلیت اطمینان این شبکه برای کاربران آن رضایت‌بخش است و کاربران کاملاً به این شبکه اعتماد دارند.
۴ـ گستردگی
هم اکنون بالغ بر ۲۸۰۰ بانک (شامل ۱۵۰ بانک از آمریکا و بقیه از سایر کشورهای جهان) عضو سوئیفت هستند البته این تعداد علاوه بر سایر کاربران نظیر مؤسسات مالی (که تا سال ۲۰۰۰ بالغ بر ۶۰۰۰ مؤسسه مالی در ۱۷۸ کشور جهان بوده است) و همچنین دلالان سهام, مؤسسات مدیریت سرمایه‌گذاری, سازمانهای سپرده‌گذاری سهام و… بوده است[۹]. در تائید گستردگی آن لازم به ذکر است با توجه به این که هم اکنون معاملات طلا هم از طریق این شبکه انجام می‌پذیرد, این امر روند گسترش آن را سریعتر از پیش نموده است.
در طول سال ۲۰۰۰ از طریق شبکه سوئیفت بالغ بر ۲/۱ بیلیون پیغام مالی, منتقل شده و به طور متوسط روزانه ارزش پیغامهای مالی از طریق سوئیفت به تنهایی مبلغی بیش از ۵ تریلیون دلار آمریکا تخمین زده شده است. با اتخاذ سیاست افزایش خدمات برای کاربران در نقاط مختلف جهان, پیش‌بینی می‌شود که این روند همچنان سیر صعودی داشته باشد.
۵ـ هزینه کم
خدمات سوئیفت باعث می‌شود هزینه نقل و انتقال مالی بسیار کاهش یابد. هم اکنون هزینه مخابره هر پیام سوئیفتی (هر ۳۲۵ حرف یا علامت[۱۰]) برای ایران حدود ۸ فرانک بلژیک است که در صورت استفاده از شبکه با ظرفیت کامل و بهینه (توسط ادارات مرتبط با شبکه سوئیفت) این هزینه تا مقدار ۵/۵ فرانک بلژیک برای هر پیام قابل کاهش می‌باشد. این در حالی است که به استناد برآورد و نظریه کارشناسان فنی سوئیفت, هزینه سوئیفت کمتر از یک سوم هزینه مخابره پیامهای مالی از طریق تلکس است[۱۱].
۶ـ امنیت
با ملاحظه حجم زیاد تبادلات مالی, ارزی و سهام که امروزه در سطح جهانی صورت می‌پذیرد زیرساختار اصلی این امور همواره به تائید و تصدیق این ارتباطات از طریق یک مرجع معتبر (طرف سوم) نیازمند است. سوئیفت راه‌حلهای متعددی به منظور تائید و تصدیق پیامها به کاربران متعدد خود ارائه می‌دهد. با توجه به نقش بسیار مهم سوئیفت به عنوان مرکز پیغام‌رسانی برای اعضاء خود که می‌خواهند مبالغ زیادی از پول را رد و بدل کنند, امنیت درون شبکه نقش حائز اهمیت و تعیین‌کننده‌ای دارد. سوئیفت با استفاده از شبکه‌های اختصاصی خود و سیستم پیشرفته نرم‌افزاری و سخت‌افزاری تاکنون از عهده این عمل به خوبی برآمده است. ”و تا به حال خبر یا گزارشی مبنی بر سوء استفاده از این شبکه دریافت و یا منتشر نشده است. از طرف دیگر این اعتبار امنیتی وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم این شبکه متعلق به کشور خاصی نیست و همه کشورها بسته به آمار پیامهای وارده و صادره می‌توانند در این شبکه سهم داشته باشند“.
کاربرد و کاربران سوئیفت
علاوه بر مواردی که به صورت گذرا در بخشهای قبل مطرح شد, در این بخش ابتدا توضیحاتی پیرامون انواع خدمات بانکی که توسط سوئیفت در سراسر دنیا ارائه می‌شود, داده شده, سپس فهرستی از کاربران متفاوتی که بیشترین سهم را در استفاده از این شبکه دارا هستند ارائه می‌گردد. خدماتی که توسط شبکه سوئیفت ارائه می‌شوند عبارتند از[۱۲]:
۱ـ حواله‌های بانکی[۱۳]
۲ـ حواله‌های بدهکار و بستانکار[۱۴]
۳ـ صورتحسابهای بانکی[۱۵]
۴ـ معاملات و تبدیلات ارز[۱۶]
۵ـ بروات[۱۷]
۶ـ اعتبارات اسنادی[۱۸]
۷ـ معاملات سهام بین بانکها[۱۹]
۸ـ گزارش مانده و تراز حسابها[۲۰]
۹ـ تسویه حساب مبالغ کوچک و بزرگ
تنوع خدمات فوق‌الذکر که توسط سوئیفت ارائه می‌شود دامنه و وسعت کاربرد آن را مشخص می‌کند با توجه به وضوح خدمات فوق, نیازی به تشریح آنها در اینجا احساس نمی‌شود[۲۱]. موضوع مهم دیگری که در بخش سوئیفت لازم است به آن اشاره شود, کاربران آن می‌باشد. به همین منظور در ادامه توضیحات مختصری پیرامون کاربران سوئیفت ارائه می‌گردد. کاربران سوئیفت به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
۱ـ عضو (سهامدار)[۲۲]
اعضاء شامل بانکها, دلالان واجد شرایط, واسطه‌های معاملات بازرگانی و سهام مؤسسات سرمایه‌گذاری می‌باشند
۲ـ عضو جزء[۲۳]
یک سازمان که واجد شرایط لازم جهت عضویت در سوئیفت می‌باشد و بیش از ۵۰% سهام آن به طور مستقیم و یا ۱۰۰% سهام آن به طور غیرمستقیم در اختیار یک عضو سوئیفت باشد یک عضو جزء باید کاملاً تحت کنترل مدیریتی اعضاء باشند.
۳ـ شرکاء[۲۴]
انواع شرکاء شامل:
۱ـ دلالان و واسطه‌هایی که در زمینه سهام و اوراق و مسائل مالی مربوطه فعالیت دارند.[۲۵]
۲ـ مبادله‌گرهای ارزی برای سهام, اوراق قرضه و ابزارهای مالی مرتبط.
۳ـ مؤسسات سپرده‌گذاری و تسویه (نقل و انتقال بانکی) مرکزی.[۲۶]
۴ـ دلالان (صرافان) پول[۲۷]
۵ـ شرکتهای خدماتی امانات[۲۸]
۶ـ تسهیل‌کنندگان فرعی امانات و سرویسهای ذینفع[۲۹]
۷ـ سازمانهای نمایندگی ـ انتقال و ثبت‌کننده[۳۰]
۸ـ شرکت‌کنندگان در سیستم پرداخت[۳۱]
۹ـ صادرکنندگان چکهای مسافرتی[۳۲]
۱۰ـ مؤسسات تجاری[۳۳]
۱۱ـ ارائه‌کنندگان خدمات تصدیق معاملات تجاری الکترونیکی ایمن[۳۴]
۱۲ـ دفاتر نمایندگی[۳۵]
۱۳ـ مؤسسات مالی غیرسهامی[۳۶]
۱۴ـ نمایندگیهای ارائه‌دهنده سیستم‌های مخفی امن[۳۷]
۱۵ـ زیرساخت‌های بازار سهام[۳۸]
۱۶ـ اعضای اداره‌کنندگان گروههای استفاده‌کننده[۳۹]
۱۷ـ مؤسسات مدیریت سرمایه‌گذاری[۴۰]
مکانیزم عمل سوئیفت
سوئیفت یک شبکه مطمئن برای مؤسساتی است که عضو آن هستند. بر طبق شرایط و قوانین سوئیفت, اعضاء آن حتماً باید بانک یا مؤسسه مالی باشد و از مؤسسه سوئیفت امتیاز خریداری کرده باشند. هر کدام از متقاضیان[۴۱] فرمی را مبنی بر تقاضای عضویت پر می‌کنند. پس از تائید عضویت سوئیفت, بخشی از تجهیزات ویژه از طریق مؤسسه سوئیفت تأمین و تجهیزات جانبی توسط متقاضی تأمین می‌شود. معمولاً هر کشوری که پیامهای آن به حدی رسیده باشد که به لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیر باشد پایگاه دسترسی به سوئیفت یا SAP[۴۲] ایجاد می‌کند که هزینه این بخش را خود سوئیفت می‌پردازد, به طور مثال در ایران یک SAP وجود دارد که در محل بانک مرکزی استقرار دارد, این مرکز توسط سوئیفت از بانک مرکزی اجاره شده است.
یکی از مسائل بسیار مهم در سوئیفت, خطوط ارتباطی مورد استفاده می‌باشد. معمولاً خطوطی که برای اتصال به شبکه سوئیفت استفاده می‌شود به سه نوع تقسیم می‌شوند:
۱ـ خطوط اصلی برای اتصال CBTها به شبکه سوئیفت.
۲ـ خطوط مخابراتی PSTN[۴۳] یا Dialup.
۳ـ خطوط اجاره‌ای[۴۴].
مقر اصلی سوئیفت, کشور بلژیک می‌باشد و در ضمن کشورهای امریکا, هلند, هنگ کنگ و انگلیس نیز به عنوان مراکز پشتیبانی مشتریان[۴۵] فعالیت دارند.
لازم به ذکر است که هزینه‌های مربوط به استفاده از سوئیفت بر مبنای یورو[۴۶] محاسبه می‌شود. از لحاظ امنیتی, دسترسی به اطلاعات سوئیفت در مراکز و مؤسسه‌های مالی به صورت طبقه‌بندی شده است. به عبارت دیگر کاربران بنا به سلسله مراتب کاری و نیاز اطلاعاتی به اطلاعات شبکه سوئیفت دسترسی خواهند داشت. رمزنگاری توسط خود شبکه به صورت بسته‌های اطلاعاتی (Protocol X.25) انجام می‌شود و اعضاء استفاده‌کننده نقشی در آن ندارند. روش کار بدین صورت است که یک اپراتور, پیام مالی را که قرار است ارسال گردد, کنترل می‌کند. سپس اپراتور دیگر آن را تائید و ارسال می‌کند.
نرم‌افزاری که برای امور سوئیفت استفاده می‌گردید سابقاً ST 400 بوده که تحت VMS[۴۷] عمل می‌کرده اکنون از نرم‌افزار Swift alliance که تحت ویندوز NT یا ویندوز ۲۰۰۰ کار می‌کند استفاده می‌شود. هر اشتباه یا خرابی در تجهیزات موجب می‌شود, مرکز پشتیبان شبکه (مرکز پشتیبانی سوئیفت ایران در کشور هلند مستقر است) علائم اخطار و هشدار را به کار بیندازد. در مجموع پس از آنکه پیام مالی ارسال گردید اگر موجودی حساب کافی باشد اطلاعات دریافت می‌شود و تصدیق پیام صورت می‌گیرد در نتیجه حساب, بدهکار می‌گردد اگر موجودی حساب کافی نباشد, پیام تصدیق (تأیید) نمی‌گردد و پیام عدم موجودی ارسال می‌گردد.
به منظور رعایت اختصار, نحوه عملکرد سوئیفت به طور خلاصه تشریح می‌گردد.
برای این منظور فرض کنید یک فروشنده و یک خریدار می‌خواهند یک معامله تجاری را از طریق اینترنت که از گواهینامه دیجیتالی Identrus[۴۸] که به وسیله بانکشان صادر شده, استفاده می‌کنند, انجام دهند, در این صورت مراحل ذیل دنبال می‌شود:
۱ـ خریدار یک سفارش خرید را از طریق شبکه اینترنت صادر می‌کند.
۲ـ فروشنده نیاز دارد که هویت خریدار و همچنین گواهینامه و درخواست او, تضمین, تصدیق و اعتباریابی شود. خریدار سفارش خرید را از طریق trust Act[۴۹] گواهی و ارسال می‌نماید.
۳ـ Trust Act از بانک مربوطه اعتبار و تصدیق هویت مشتری را درخواست می‌کند. به طور همزمان Trust Act صحت و سقم هویت دو بانک را با Identrus بررسی می‌کند.
۴ـ زمانی که اعتبار اخذ شد, Trust Act سفارش تضمین شده و تصدیق شده را به فروشنده منعکس می‌کند. بنابراین فروشنده می‌تواند به آن اعتماد نماید.
۵ـ فروشنده یک رسید به خریدار می‌دهد. در نتیجه خریدار یک رسید تضمین شده قابل اطمینان دارد.
۶ـ Trust Act یک ثبت زمانی از همه پیغامها را حفظ می‌کند.
۷ـ پس از این مرحله کلیه نقل و انتقالات پیامها مبادله و ثبت می‌شود.
دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید